Szczeniowski Szczepan Eugeniusz (1898–1979), fizyk, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Uniwersytetu Poznańskiego i Politechniki Warszawskiej.
Ur. 26 XII w Warszawie, był synem Szczepana Ludwika (1860–1941), inżyniera technologa, specjalisty w dziedzinie wytrzymałości i twardości materiałów, pracownika Zarządu Miejskiego m. Warszawy, założyciela w r. 1894 miejskiego laboratorium mechanicznego, i Jadwigi Eugenii z Zagrodzkich, nauczycielki muzyki, rozstrzelanej przez Niemców 28 IX 1944 podczas powstania warszawskiego. Miał troje rodzeństwa: siostrę Zofię, księgową, zamężną z Wojciechem Starzewskim, chirurgiem, oraz braci: Jana, lekarza neurologa, dyrektora Szpitala Psychiatrycznego w Rybniku, i Zygmunta, elektrotechnika w firmie «Siemens» oraz Biurze Studiów i Projektów Typowych w Warszawie.
S. uczył się początkowo w domu, a od r. 1908 w Gimnazjum Emiliana Konopczyńskiego w Warszawie. Po zdaniu matury w r. 1916 podjął t.r. studia matematyczno-fizyczne na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz., które przerwał i wstąpił ochotniczo 11 XI 1918 do 36. pp Legii Akademickiej. Wraz z pułkiem w styczniu 1919 wyjechał do Lwowa; na froncie pozostał jako żołnierz 9. pp Legionów do września t.r., po czym otrzymał trzymiesięczny urlop na studia. W styczniu 1920 został przydzielony do Sekcji Wojsk Łączności w MSWojsk., co pozwoliło mu na łączenie służby wojskowej ze studiami. We wrześniu t.r. otrzymał bezterminowy urlop, a w marcu 1921 został przeniesiony do rezerwy w stopniu plutonowego.
S. kontynuował studia na Uniw. Warsz., słuchając wykładów m.in. Józefa Wierusza-Kowalskiego, Mariana Grotowskiego i Wacława Dziewulskiego. Równocześnie pracował w Zakł. Fizyki Doświadczalnej pod kierunkiem Stefana Pieńkowskiego. Po ukończeniu studiów w r. 1922 został tam młodszym asystentem. Dn. 30 VI 1926 uzyskał stopień doktora filozofii w zakresie fizyki na podstawie napisanej pod kierunkiem Pieńkowskiego dysertacji O wydajności fluorescencji roztworów („Spraw. i Prace Pol. Tow. Fizycznego” 1927 nr 1), dotyczącej fluorescencji roztworów organicznych z zastosowaniem fotokomórki do pomiaru natężeń fluorescencji. Dn. 1 VII 1926 został starszym asystentem, a w r. 1927 pełnił obowiązki adiunkta. Wspólnie z Andrzejem Sołtanem przeprowadził badania porównawcze emulsji fotograficznych, ogłoszone w pracy Charakterystyki czułości kilku emulsji fotograficznych (tamże 1927 z. 3), w której obaj wykazali równowartość ortochromatycznych klisz polskiej wytwórni «Alfa» w porównaniu z podobnymi emulsjami zagranicznymi. S. podjął również pionierskie badania dyfrakcji elektronów metodą Bragga, przeprowadzone na monokryształach bizmutu; ich wyniki zawarł w pracy O selektywnym odbiciu elektronów od kryształów (tamże 1928 z. 3), którą Tow. Naukowe Warszawskie wyróżniło w r. 1929 nagrodą 1 tys. zł. Po otrzymaniu rocznego stypendium Fundacji Rockefellera wyjechał do USA, gdzie pod kierunkiem Arthura Hollego Comptona prowadził od 13 I 1929 do 14 I 1930 w Ryerson Laboratory Chicago University badania eksperymentalne nad dwójłomnością promieni Roentgena w kryształach. Uczestnicząc tam w wykładach i seminariach Wernera Heisenberga, zainteresował się problematyką mechaniki kwantowej, a zwłaszcza kwantową teorią ruchu elektronów w jednorodnym polu elektrycznym oraz kwantową teorią fotoefektu rentgenowskiego. Zapoznał się też w USA z pracą innych laboratoriów uniwersyteckich oraz związanych z przemysłem, m.in. z działalnością laboratorium General Electric.
Po powrocie do kraju był S. od lutego do września 1930 asystentem kontraktowym w Zakł. Fizyki Doświadczalnej Uniw. Warsz., a następnie stypendystą Funduszu Kultury Narodowej. W grudniu t.r. habilitował się na podstawie prac: Ruch elektronu w jednorodnym polu elektrycznym („Spraw. i Prace Pol. Tow. Fizycznego” 1929 nr 4) i Ruch elektronu w obustronnie ograniczonej warstwie pola elektrostatycznego (tamże 1930 nr 5) i uchwałą Rady Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego uzyskał veniam legendi w zakresie fizyki teoretycznej. Przeniósł się wtedy do Lwowa, gdzie na UJK objął 1 I 1931 jako zastępca profesora stanowisko zastępcy kierownika Zakł. Fizyki. Dn. 25 IX 1933 został jego kierownikiem jako profesor nadzwycz. W tym okresie opublikował m.in. prace Promieniowanie i materia (W. 1932, wspólnie ze Stanisławem Ziemeckim), Promieniowanie kosmiczne („Od gwiazdy do atomu”, W.1934, wyd. 2, W. 1936) i Triumfy badania zjawisk atomowych („Triumfy eksperymentu i jego granice”, W. 1938). Dn. 23 XII 1936 został wybrany na członka korespondenta Wydz. Nauk Matematyczno-Fizycznych Akad. Nauk Technicznych w Warszawie. W styczniu 1937 przeprowadził się do Wilna, gdzie na USB jako profesor nadzwycz. objął Katedrę Fizyki Teoretycznej. Przełożył z języka angielskiego „Horyzonty nowej nauki” J. H. Jeansa (W. 1937) oraz „Naukę na nowych drogach” S. Eddingtona (W. 1937), a z języka niemieckiego „Zasady fizyki” A. Haasa (W. 1939). W l. 1937–9 był redaktorem czasopisma „Acta Physica Polonica”. W tym okresie uczestniczył w pracach nad polskim balonem stratosferycznym; wspólnie z Ziemeckim i Mieczysławem Jeżewskim przygotował część aparatury do pomiarów promieniowania kosmicznego (podczas napełniania wodorem w Dolinie Chochołowskiej balon spłonął wraz z całym urządzeniem, a następne przygotowania przerwał wybuch drugiej wojny światowej). Jako jeden z sześciu polskich fizyków, S. wziął udział w Warszawie na przełomie maja i czerwca 1938 w pierwszej międzynarodowej konferencji poświęconej podstawom i przyszłości fizyki atomowej. W r. 1939 został wybrany na dziekana Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego. Wspólnie z Wacławem Dziewulskim, Józefem Patkowskim, Wacławem Staszewskim i Janem Weyssenhoffem przygotował w tym czasie nowe wydanie drugiego tomu znanego podręcznika Augusta Witkowskiego Zasady fizyki. Ciepło – fizyka cząsteczkowa (W. 1948).
S. pracował na USB do jego zamknięcia 15 XII 1939 przez władze litewskie. Od grudnia 1940 do marca 1941 uczył arytmetyki na wieczorowych kursach dla robotników Trustu Budowlanego, a od listopada 1941 do czerwca 1944 pracował jako kancelista w prywatnych firmach handlowych i budowlanych. Brał udział w tajnym nauczaniu licealnym i uniwersyteckim oraz publikował artykuły w dwutygodniku „Niepodległość”, wydawanym przez Biuro Informacji i Propagandy Okręgu Wileńskiego AK. Po zajęciu Wilna przez wojska sowieckie pracował od lipca 1944 w Litewskim Oddziale Komitetu ds. Geologii przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR w charakterze starszego geofizyka i starszego inżyniera kontroli zapasów.
W lipcu 1945 przyjechał S. do Polski; od 19 VII t.r. był profesorem nadzwycz. na Uniw. Mikołaja Kopernika w Toruniu, ale już 28 VIII na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Pozn. objął jako profesor nadzwycz. Katedrę Fizyki Doświadczalnej oraz kierownictwo jej Pracowni Fizycznej. Równocześnie w l. 1945–52 wykładał na Uniw. Wrocł. fizykę ciała stałego, fizykę cząstek elementarnych, optykę atomową i molekularną. W marcu 1946 otrzymał nominację na profesora zwycz. Dodatkowo w l. 1946–52 był na Uniw. Pozn. kuratorem Zakł. Fizyki Teoretycznej i prowadził wykłady oraz ćwiczenia z tego zakresu. W r. 1948 otrzymał propozycję objęcia Katedry Fizyki na UJ, ale za namową Kazimierza Ajdukiewicza pozostał w Poznaniu; w r. 1950 wszedł w skład komitetu zajmującego się odbudową gmachów uniwersyteckich. Po wyodrębnieniu w r. 1951 Wydz. Matematyki, Fizyki i Chemii oraz utworzeniu w nim trzech sekcji kierował Sekcją Fizyki (do r. 1953). Został członkiem zwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego (24 IX 1945), członkiem rzeczywistym Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk (1946) oraz członkiem korespondentem PAU (1948). Od r. 1948 działał w Sekcji Matematyczno-Przyrodniczej Rady Głównej, a jako przewodniczący Komisji Fizycznej tej Sekcji brał udział w opracowaniu programu fizyki na poziomie uniwersyteckim. Był redaktorem działu „Fizyka” wydawnictwa „Wiedza Powszechna”, a także współzałożycielem i pierwszym redaktorem naczelnym (1949–52), potem wieloletnim przewodniczącym Rady Redakcyjnej dwumiesięcznika „Postępy Fizyki”, organu Polskiego Tow. Fizycznego. Należał do ZNP (od 1 I 1946) i Klubu Demokratycznej Profesury (od 4 II 1950). Uczestniczył w pracach przygotowawczych do I Kongresu Nauki Polskiej, m.in. w lutym 1950 został przewodniczącym Podsekcji Fizyki i Astronomii. Dn. 1 X 1952 przekazał Katedrę Fizyki Doświadczalnej Arkadiuszowi Piekarze, a sam objął Katedrę Fizyki Teoretycznej. Od r. 1952 pełnił funkcję prorektora ds. nauki Uniw. Pozn. (od r. 1955 UAM), z której w r. 1956 zrezygnował. W r. 1953 został członkiem Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla samodzielnych pracowników naukowych.
S. należał do głównych twórców poznańskiego ośrodka fizyki; wspólnie ze Stanisławem Lorią zbudował fundamenty polskiej szkoły ferromagnetyzmu i wytyczył kierunki badań, zwłaszcza w zakresie zastosowania materiałów magnetycznych w różnych technologiach. Od r. 1954 prowadził działalność badawczą również jako kierownik Zakł. Ferromagnetyków w poznańskiej filii Inst. Fizyki PAN. W badaniach koncentrował się na pracach poświęconych falom spinowym w ferromagnetykach, strukturze domenowej ferromagnetyków oraz cienkim warstwom ferromagnetycznym. Jego głównymi osiągnięciami były syntetyczne opracowania teorii fal spinowych oraz zastosowanie metod teorii pasmowej do opisu własności cienkich warstw magnetycznych. Zagadnień tych dotyczyły m.in. prace: Antyferromagnetyki („Postępy Fizyki” 1954 z. 2), Zagadnienia fizyczne i zastosowania techniczne ferromagnetyków („Zesz. Problemowe Nauki Pol.” 1957 z. 8, wspólnie z Adamem Smolińskim), Les ondes de spin, leur dispersion dans les antiferromagnétiques et les ferromagnétiques pour divers cas de surstructure („Journal de Physique” 1959 nr 2, wspólnie z Henrykiem Coftą) oraz Dependence of magnetic properties of thin films on the geometry of evaporation („Journal of Physical Society of Japan” 1962 supl., wspólnie z Romualdem Gontarzem i Henrykiem Ratajczakiem). Zorganizował współpracę w zakresie fizyki magnetyzmu między wszystkimi polskimi ośrodkami naukowymi i był konsultantem powstających nowych ośrodków ferromagnetyzmu, m.in. we Wrocławiu, Gliwicach, Katowicach, Łodzi i Warszawie. Trudnił się też działalnością popularyzatorską, której towarzyszyła szersza refleksja filozoficzna oraz próba określenia wpływu fizyki na kulturę i humanistykę; w tym duchu napisał m.in. książkę Budowa jądra atomowego (W. 1947) oraz artykuły Pojęcie pola i cząstki w fizyce dzisiejszej („Myśl Filoz.” 1952 nr 4), O kierunkach rozwoju współczesnej techniki i myśli technicznej („Biul. Inform. Głównego Zarządu Polit. MON” T. 7: 1959). W l. 1952–6 był bezpartyjnym posłem na Sejm z okręgu Poznań-Miasto; działał w komisji oświaty, nauki i kultury oraz komisji do rozpatrzenia zmian ordynacji wyborczej do Sejmu PRL. Na forum Sejmu przemawiał trzykrotnie w r. 1956 (25 IV, 10 IX i 15 XI). Przez jedną kadencję był także radnym Woj. Rady Narodowej w Poznaniu.
Już od r. 1955 prowadził S. wykłady na Wydz. Łączności (od r. 1966 Wydz. Elektroniki) Politechn. Warsz.; 1 IX 1957 objął tam Katedrę Fizyki Ogólnej «B». W r. 1962 przeniósł się do Warszawy; ze swych funkcji na UAM zrezygnował (dojeżdżał jedynie na wykłady z fizyki teoretycznej), nadal natomiast kierował poznańskim Zakł. Ferromagnetyków Inst. Fizyki PAN. W l. 1964–75 przewodniczył zespołowi ekspertów, który koordynował badania w dziedzinie ferromagnetyzmu w krajach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Katedra S-ego na Politechn. Warsz. stała się podstawą powstałego w r. 1965 międzywydziałowego Inst. Fizyki, którego S. objął dyrekcję. Swoje doświadczenia dydaktyczne podsumował w sześciotomowym podręczniku Fizyka doświadczalna (W. 1960–72, T. 1: Mechanika i akustyka, T. 2: Ciepło i fizyka cząsteczkowa, T. 3: Elektryczność i magnetyzm, T. 4: Optyka, T. 5: Fizyka atomowa, T. 6: Fizyka jądrowa), za który otrzymał w r. 1963 nagrodę ministra oświaty i szkolnictwa wyższego. Publikował nadal artykuły popularyzatorskie, m.in. Fizyka a gospodarka państwowa („Problemy” 1964 z. 4), Fizyka a technika („Podstawowe Problemy Współcz. Techn.” T. 10: 1965), Nowa fizyka a kultura wieku XX i XXI („Mies. Liter.” 1967 nr 6), Nauka i odpowiedzialność. O zrozumienie roli nauki („Kultura” 1969 nr 28), Opinie – nauka, szkolnictwo („Mies. Liter.” 1971 nr 5). W l. 1960–73 był redaktorem naczelnym kwartalnika „Nukleonika”.
S. był członkiem wielu rad naukowych, m.in. Inst. Fizyki PAN, Inst. Fizyki Molekularnej PAN, Inst. Fizyki Politechn. Warsz., Międzynarodowego Laboratorium Silnych Pól Magnetycznych we Wrocławiu oraz Inst. Techniki Jądrowej Akad. Górniczo-Hutniczej (l. sześćdziesiąte XX w.). Pełnił funkcje przewodniczącego: Rady Naukowej Polskiego Tow. Cybernetycznego (1964–70) oraz Rady ds. Metrologii Zakładów Metrologicznych Centralnego Urzędu Jakości i Miar w Warszawie (od r. 1971 Polski Komitet Normalizacji i Miar) (1967–72). Przewodniczył w l. 1959–63 i 1966–71 Komitetowi Fizyki PAN, zorganizował w nim i prowadził Podsekcję Fizyki Magnetyzmu. Był członkiem korespondentem (od r. 1964) i członkiem rzeczywistym (od r. 1973) PAN. Należał też do Włoskiego Tow. Fizycznego, Amerykańskiego Tow. Fizycznego, Polskiego Tow. Fizycznego, Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika, Polskiego Tow. Chemicznego, Polskiego Tow. Matematycznego oraz Polskiego Tow. Filozoficznego.
We wrześniu 1969 przeszedł S. na emeryturę, ale kontynuował badania nad ferromagnetyzmem, ogłaszając m.in. prace Magnon frequencies in the band model of ferromagnetism („Acta Physica Polonica”, S.A, Vol. 37: 1970 z. 2, wspólnie z Leszkiem Wojtczakiem) oraz Simplified band model of ferromagnetic thin films („Journal of Vacuum Science and Technology” 1973 nr 5, wspólnie z Wojtczakiem i Andrzejem Sukiennickim). W r. 1971 otrzymał tytuł doktora honoris causa UAM. W ramach II Ogólnopolskiej Konferencji «Fizyka Magnetyków 78» w Poznaniu uczczono osiemdziesiątą rocznicę jego urodzin. S. wypromował ponad pięćdziesięciu doktorów i doprowadził do habilitacji ponad dwadzieścia osób. Jego uczniowie stworzyli pięć zespołów problemowych zajmujących się magnetyzmem: w Inst. Fizyki Molekularnej PAN w Poznaniu (Ratajczak, Janusz Baszyński, Andrzej Ryszard Ferchmin, Janusz Morkowski, Jan Szaniecki, Alojzy Wrzeciono), Zakł. Teorii Ciała Stałego Inst. Fizyki UAM (Leon Kowalewski), Zakł. Teorii Magnetyzmu Inst. Fizyki UAM (Cofta, Bogdan Fechner) oraz Zakł. Naukowym Ferromagnetyków i Ferroelektryków Inst. Fizyki Politechn. Warsz. (Sukiennicki, Jerzy Kociński). S. zmarł 18 II 1979 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 95– VI–21). Był odznaczony m.in. Krzyżami: Oficerskim (1951), Komandorskim (1954) i Komandorskim z Gwiazdą (1969) Orderu Odrodzenia Polski, Medalem X-lecia Polski Ludowej (1955), Odznaką Zasłużonego Nauczyciela PRL (1967), Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1977) oraz Medalem im. Mikołaja Kopernika, przyznawanym przez PAN (1977).
W małżeństwie z Eugenią z Pogorzelskich, wdową po Stefanie Kempistym (zob.), wychowywał S. córkę żony z pierwszego małżeństwa, Marię Kempisty (ur. 1925), księgową.
Baranowski H., Bibliografia Wilna. T. 1: Uniwersytet Wileński 1579–1939, Tor. 1996; Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1944–1974, W. 1978 cz. 5; Biogramy uczonych pol., cz. 3 (fot.); Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984; Jankowerny W., Jasińska M., Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1915–1965, W. 1972; Kierownictwo Akademii, członkowie, placówki, komitety naukowe i narodowe, oddziały, towarzystwa naukowe, W.1986 s. 39; Lista członków Stowarzyszenia Techników w Warszawie 1903, 1913, 1914 (dot. ojca S-ego); Piłatowicz J., Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich do 1939 r. T. 2: Słownik polskich stowarzyszeń technicznych i naukowo-technicznych do 1939 r., W. 2005; Słown. pol. tow. nauk., I; Słownik biograficzny historii Polski, Wr. 2005 II; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Who’s Who in Science in Europe, Guernsey 1972 IV; Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002; Wykaz zmarłych profesorów Politechniki Warszawskiej, W. 1987; – Akademia Nauk Technicznych 1933–1937, W. 1937 s. 4; Długosz J. Polska Akademia Nauk Technicznych w Warszawie (1920–1939), P. 2002 s. 111–12; Hist. Nauki Pol., V cz. 1; Historia nauki polskiej. Wiek XX. Nauki o Ziemi, Red. Z. Mikulski, W. 1995; Hrynkiewicz A., Fizyka w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, „Postępy Fizyki” 1995 z. 6 s. 598–600, 603, 605; Iłowiecki M., Dzieje nauki polskiej, W. 1981 s. 260, 264; Iwanowska W., Nauki matematyczno-fizyczne na Uniwersytecie Stefana Batorego, w: Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Księga pamiątkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Red. L. Piechnik, K. Puchowski, Kr. 1996 s. 117, 123; Kociński J., Szczepan Szczeniowski, „Nauka Pol.” 1973 nr 3 s. 82–7 (fot.); Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata akademickie 1945–1954/55, P. 1958; Lachowicz H., Szymczak H., Szczepan Szczeniowski – w 80 rocznicę urodzin, „Nauka Pol.” 1978 nr 9 s. 23–5; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Piłatowicz J., Stowarzyszenie Techników Polskich w Warszawie 1898–1939. Cz. 1: 1898–1918, W. 1993; Politechn. Warsz. 1915–65, s. 392; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Spraw. stenogr. Sejmu PRL, pos. 20/293–301, 28/304–11, 37/610–12; 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976, Red. E. Olszewski W. 1979; Szymborski K., Rozmowa ze Szczepanem Szczeniowskim, „Postępy Fizyki” 1984 z. 4 s. 405–17; – „Dzien. Urzęd. Min. WRiOP” 1931 nr 1 s. 30; „Głos Wpol.” 1946 nr 82; „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” 1950 [1951] s. 21; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Acta Physica Polonica” Vol. A 55: 1979 nr 3 wkładka (M. Mięsowicz, fot.), „Głos Wpol.” 1979 nr 41, „Postępy Fizyki” 1980 z. 3 s. 253–60 (H. Cofta, fot.), „Trybuna Ludu” 1979 nr 40, 44, 45, „Tyg. Powsz.” 1979 nr 29, „Życie Warszawy” 1979 nr 43, 45, 48, 49, 55, 1983 nr 4 (dot. żony S-ego); – AAN: Komitet Nagród Państw., sygn. 780, Min. WRiOP, sygn. 6009 (Mf. B–15002); Arch. PAN: Zespół Minerwa, sygn. I–8; Arch. Politechn. Warsz.: sygn. 2603; Muz. Politechn. Warsz.: sygn. 2313.
Józef Piłatowicz